Gegevens

Gepubliceerd: dinsdag 14 januari 2014 11:02

volkskrant.nl, opinie - Juist in het belang van het nieuwe en revolutionaire dat in ieder kind zit, moet het onderwijs conservatief zijn, de culturele traditie bewaren, behoeden en koesteren, betoogt Joke Hermsen.

Verbaasd dat vrijwel alle politieke fracties van de Tweede Kamer - de PVV uitgezonderd - de Ipadschool van Maurice de Hond kritiekloos omarmen, stuurde ik afgelopen dinsdag op Twitter dit berichtje over het onderwijs de wereld in: 'We willen Hannah Arendt scholen ipv Ipadscholen. Dus: denken, dromen, leren, verbeelden, verdiepen en docenten die mooie verhalen vertellen.'

Kritische stellingen

Paradoxen lijken ons moderne bestaan te kenmerken. Binnen de filosofie hoeven deze gelukkig niet onmiddellijk glad gestreken te worden, maar vormen ze juist een belangrijk hulpmiddel om bepaalde kwesties scherper in het oog te krijgen. De vraag die ik hieronder in een tiental kritische stellingen wil belichten betreft onze verhouding tot de nieuwe communicatietechnologie en de rol die deze binnen het onderwijs zou moeten spelen. Hierbij laat ik mij inspireren door het gedachtegoed van de filosofe Hannah Arendt.

1 Technologie behoort in het onderwijs een ondersteunend middel te zijn in plaats van een doel op zich, zoals Maurice de Hond, medeoprichter van de Ipadschool en het 'Onderwijs voor een Nieuwe Tijd' (O4NT) bepleit. Van de technologie die in het onderwijs gebruikt wordt moet eerst onderzocht worden of ze wenselijk en noodzakelijk is en welk doel ze dient. Als technologie het doel wordt, verwordt de samenleving tot een technocratie, waarin elke menselijke maat verloren gaat, schreef Hannah Arendt in The Human Condition (1958).

2 Anders dan De Hond beweert, is leren iets anders dan 'gamen'.

Naast de ontwikkeling van diverse vaardigheden is leren ook inzicht verkrijgen en kennisnemen van de culturele traditie. Een samenleving die geen belang hecht aan cultuur gaat 'naar de filistijnen', meende Arendt. 'Onder cultuur verstaan we de omgang met de minst nuttige en meest wereldlijke dingen: de werken van kunstenaars, dichters, musici en filosofen' (uit De crisis van de cultuur, 1954). De nieuwe generatie behoort door onderwijs niet te worden opgeleid tot 'gamers', maar tot kenners van de cultuur. Kennisnemen van de culturele traditie is niet 'saai', zoals De Hond beweert, maar een voorwaarde om nieuwe culturele werken te vervaardigen.

3 Het kritiekloos omarmen van de digitale technologie ontneemt het zicht op onderzoeken waarin wordt gewaarschuwd voor alle nadelige effecten, zoals concentratiestoornissen, geheugenproblemen, hyperactiviteit, rusteloosheid, stressverschijnselen, onlineneurose, slapeloosheid en verslavingsgedrag (bijvoorbeeld M. Spitzer, Digitale dementie, 2013 en N. Carr, Het ondiepe. Wat internet doet met ons brein, 2012). Geen kritische vragen stellen, staat gelijk aan niet nadenken, meende Arendt, wat een kenmerk is van ideologische verdwazing.

4 Ons woord 'school' stamt af van het Griekse schole, dat rust, niets doen en 'vrije tijd' betekent. Sinds Plato gelden rust en aandacht als de belangrijkste voorwaarden voor het denken. Pas als het brein zich in ontspannen toestand bevindt en geen nieuwe input te verwerken krijgt, kan het creatief zijn en iets nieuws verzinnen. Daarom begint Arendt haar boek Denken (1973) met een citaat van Cato: 'Nooit is de mens actiever dan wanneer hij niets doet.' Leerlingen op Ipadscholen permanent online laten zijn, is niet alleen een overbelasting van hun brein, met alle mentale gevolgen vandien, maar ook een belemmering van de ontwikkeling van hun cognitieve en creatieve vermogens.

5 De mens wordt volgens Hannah Arendt gekenmerkt door twee principes: nataliteit, het voortbrengen van nieuwe inzichten en gezichtspunten, en pluraliteit, het onderling van elkaar mogen verschillen. Beide principes zijn van wezenlijk belang voor de samenleving, die daardoor dynamisch en democratisch van aard blijft. Deze worden op een Ipadschool bedreigd, omdat permanent zappen, surfen en doorklikken het brein overprikkeld en overspannen maakt, waardoor de leerlingen geen nieuwe inzichten kunnen ontwikkelen en het principe van nataliteit gevaar loopt. Ook zullen de leerlingen binnen de door de industrie geprepareerde digitale formats en games steeds meer hetzelfde denken, waardoor ook het principe van pluraliteit onder druk komt te staan. Dit geldt uiteraard niet alleen voor leerlingen, maar voor iedereen die voortdurend online is.

6 Denken richt zich volgens Hannah Arendt op wat nog niet gedacht, verwoord of verbeeld is. Het onderscheidt zich van kennen en weten die zich juist op de reeds aanwezige feiten richten. Onderwijs zou niet alleen het overbrengen van feitenkennis moeten zijn, maar ook het aanzetten en inspireren tot nieuwe gedachten. Denken komt mijmerend, uit het raam starend, dagdromend tot stand en niet achter een beeldscherm dat voortdurend nieuwe feiten op het brein afvuurt.

7 De hele dag - en avond - voor een beeldscherm zitten heeft ook gevolgen voor onze sociale vaardigheden en empathische vermogens, die voor sociale interactie noodzakelijk zijn. 80 procent van een livegesprek bestaat uit non-verbale communicatie. We peilen, onderzoeken, beschouwen en interpreteren het gezicht, de houding en de gestes van onze gesprekspartner, waardoor we leren ons tot anderen te verhouden. Als we uitsluitend via beeldschermen communiceren, verleren we niet alleen deze sociale vaardigheden, maar worden we ook minder empathisch en kunnen moeilijker echte verbintenissen met anderen aangaan, zegt onder anderen neurologe Susan Greenfield (Living online is changing our brain, 2011).

8 'Onze hoop is altijd gevestigd op het nieuwe dat elke generatie voortbrengt', schreef Hannah Arendt in haar essay 'Crisis in Education'. 'Maar juist omdat we onze hoop hierop baseren, doen we alles teniet als we proberen het nieuwe zodanig onder controle te krijgen, dat wij, de ouderen, degenen zijn die bepalen hoe het nieuwe eruit zal zien. Juist in het belang van het nieuwe en revolutionaire dat in ieder kind zit, moet het onderwijs in zekere zin conservatief zijn.' Conservatief duidt hier op het belang van het bewaren, behoeden en koesteren van de culturele traditie. Conservatief staat hier dus niet tegenover progressief, want het is Arendt juist altijd om nataliteit als het principe van het nieuwe te doen, maar tegenover nihilisme, materialisme en een overdreven geloof in technologische innovatie. De scepsis ten aanzien van de moderne communicatietechnologie die we nu al bij de nieuwe generatie twintigers aantreffen, getuige bijvoorbeeld het filmdebuut Disconnect (2013) van de jonge regisseur Henri Alex Rabin, zou ook door 50-plus-internetfanaten als Maurice de Hond serieus genomen moeten worden, alvorens zij jonge leerlingen een digitaal schoolmodel opdringen.

9 Docenten dienen leerlingen niet alleen diverse vaardigheden en de culturele traditie bij te brengen, maar hen ook met verhalen, mythen, poëzie, sagen, essays en romans te inspireren tot het nieuwe. 'De grenzen van de taal bepalen de grenzen van de wereld', citeert Arendt Wittgenstein. Wil een samenleving dynamisch blijven, dan moet het onderwijs gericht zijn op het verschuiven, vernieuwen en oprekken van die taalgrenzen in plaats van alleen de instrumentele taal van games en internet aan te bieden. Behalve geschiedenis, kunst en filosofie, behoren dus ook literatuuronderricht en het vertellen van verhalen pijlers onder het onderwijs te zijn. De docent is geen 'coach' die zappen-de leerlingen begeleidt, zoals De Hond wil, maar een gespecialiseerde kracht, die met aandacht, gezag en kennis zijn beroep uitoefent en de leerlingen weet te motiveren.

10 Ten slotte kunnen hier ook de nadelige fysieke aspecten van het Ipad-onderwijs niet onvermeld blijven, zoals het verlies van de zintuiglijke ervaringen van het schrift, van papier, inkt, verf en klei, die de verbeelding stimuleren en leerprestaties bevorderen. Ook de gevolgen van het voortdurend stilzitten en naar een beeldscherm turen, de muisarmen, verkrampte nek-wervels, gewichtsproblemen en migraines moeten punt van onderzoek zijn, voordat we Steve Jobsscholen gaan oprichten. Wij - en de politieke bestuurders in Den Haag - moeten ons eerst de vraag stellen: wat doet de nieuwe technologie precies met ons?, voordat we alweer een nieuw schoolmodel implanteren. Het vorige 'nieuwe leren'-model uit de jaren negentig werd zo'n fiasco dat er in 2008 een parlementair onderzoek moest komen, dat vaststelde dat elke wetenschappelijke onderbouwing ontbrak. Nu lijkt hetzelfde te gebeuren.

Onderzoek

Het terugdraaien van technologische ontwikkelingen acht ik even onmogelijk als onwenselijk. Maar wel dienen we vooraf onderzoek naar de wenselijkheid van een nieuw schooltype te verrichten. Zowel binnen als buiten het onderwijs moeten we een juiste maat en houding tegenover de nieuwe technologie zien te vinden, opdat deze niet met ons aan de haal gaat of, erger nog, ons de baas wordt. Vooralsnog geldt hier het even eenvoudige als goedkope advies: bescherm je brein door dagelijks enige uren offline te zijn.

Joke Hermsen is schrijfster en filosofe. Vorig jaar verscheen haar roman Blindgangers.